✍محسن ممبینی

کوبا؛ جزیره‌ای در دریای کارائیب با پایتختی هاوانا که نامش با موسیقی حماسی، تنباکوهای معطّر، مزارع نیشکر و چهره‌های انقلابی چون فیدل کاسترو و چگوارا در ذهن‌ها نقش بسته است. کشوری که به قول گزارشگر ایندیپندنت «هم تحریم است و هم شاد»؛ در عین آنکه اقتصادش به دیوار سخت تحریم‌های آمریکا خورده و نیشکر، این شیرین‌ترین صنعتش، به افول رفته؛ اما تحریم‌ها نتوانسته روح شاد و پُرشور مردمانش را از بین ببرد و طبق نظرسنجی‌های معتبر، کوبا یکی از شادترین کشورهای آمریکای لاتین است.

این کشور که زمانی به عنوان «انبار شکر دنیا» در جنوبی‌ترین نقطه آمریکای مرکزی شناخته می‌شد و به بهشت نیشکر معروف بود، امروزه به دلایلی، حتی برای تأمین نیازهای داخلی خود به این محصول راهبُردی، با چالش‌هایی روبرو شده است. به همین دلیل، مدیران و متخصّصان کوبایی به دنبال راه‌حلی برای احیای این صنعت شیرین راهی سفری دور به اهواز، پایتخت شکر ایران، شدند تا با واکاوی در مزارع نیشکر خوزستان و آموختن از تجارب و دانش فنّی این سرزمین، صنعت نیشکر کشورشان را دوباره شکوفا کنند.

پیوند دو سرزمین در قلب نیشکر

خوزستان، با سابقه‌ای دیرینه در کشت نیشکر، به‌عنوان یکی از مناطق فعال تولید این محصول در جهان شناخته می‌شود؛ استفاده از فنّاوری‌های نوین و دانشِ روز، این منطقه را به الگویی در تولید شکر نیشکری با راندمانی مطلوب در جهان تبدیل کرده؛ گویی نغمه نیشکر در این سرزمین، نغمه‌ای از پیشرفت و نوآوری است. این استانِ جنوب غربی ایران، با داشتن ۱۰ کارخانه کشت و صنعت نیشکر، نقش اساسی در تأمین نیازهای کشور به این محصول راهبردی دارد. از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تُن شکر تولیدی در ایران، صنعت نیشکر با ظرفیت تولید بیش از ۹۰۰ هزار تُن، سهمی ۷۰ درصدی دارد.

صنعت نیشکر و تبادل دانش در زمینه تولید شکر، دو سرزمین ایران و کوبا را به یکدیگر پیوند داده و درعین‌حال، سمفونیِ مشترکی از «اتحاد و دوستی» را به رخ کشانده است؛ این اتحاد، نکته‌ای است که «فرانسیسکو لیئو» مدیر شرکت نیشکر کوبایی در این سفر بر آن تأکید دارد و این همکاری نزدیک از فاصله‌ای دور را فصلِ مشترک کشورهایی برمی‌شمارد که با تحریم‌های آمریکا روبه‌رو شده‌اند.

فرانسیسکو لیئو در حاشیه بازدید از شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی خوزستان در گفتگو با خبرنگار کاوش اخبار، حس و حال خود را از دیدن مزارع نیشکر و کارخانه‌های تولید شکر، چنین توصیف می‌کند: «اینجا، مثل یک ماهی در آب هستم». دکتر حسن حمدی، مترجم همراه گروه کوبایی، در تکمیل این سخن فرانسیسکو لیئو توضیح داد: «منظور آقای لیئو این است که با دیدن مزارع نیشکر ایران و پیشرفت‌های این صنعت، مثل یک ماهی در آب، احساس سرزندگی و شادابی می‌کند.»

تلخی اقتصاد شکر از تحریم‌ها

کوبا زمانی در تولید شکر سرآمد بود اما این روزها به دلایل مختلف، با افول تولید این محصول راهبُردی مواجه است. تحریم‌های آمریکا یکی از علل اصلی این افول است که مدیر شرکت کوبایی، به آن اشاره کرد و گفت: «درگذشته پنج میلیون از اراضی کشاورزی کوبا زیر کشت نیشکر بود و ۱۵۶ کارخانه، هشت میلیون تُن شکر تولید می‌کردند اما پس از تحریم‌های آمریکا، روند تولید به‌گونه‌ای پیش رفت که اکنون ۸۵ کارخانه فعال است و تولید شکر به ۳۶۵ هزار تُن رسیده است». این یعنی یک کاهش ۹۵ درصدی!
بر اساس گزارش‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، کوبا در اوج دوران شکوفایی خود، ۲۵ درصد از شکر جهان را تولید می‌کرد. با این حال، تشدید تحریم‌ها در سال ۲۰۰۲، به این رونق پایان داد و رتبه جهانی کوبا در تولید شکر به شدت تنزّل کرد.

یکی دیگر از عوامل سقوط رتبه جهانی کوبا در تولید شکر از بزرگترین تولیدکننده به رتبه بیست و دوم، راندمان پایین برداشت نیشکر در این کشور است. فرانسیسکو لیئو در این باره بیان کرد: «متوسط راندمان برداشت نیشکر در کوبا هم‌اکنون ۳۹ تُن در هکتار است. این رقم در مقایسه با سایر کشورهای تولیدکننده نیشکر همچون هند، برزیل و ایران بسیار پایین است.»

بر اساس آمار منتشر شده از سوی مسئولین شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی خوزستان، متوسط راندمان برداشت نیشکر در مزارع ایران به حدود ۸۰ تُن در هکتار می‌رسد. این رقم ۲ برابر راندمان مزارع کوبا (حدود ۳۹ تُن در هکتار) است و همین امر، توجه کشور کوبا را جلب کرده است. یکی از اهداف اصلی سفر مدیران و متخصصان نیشکر کوبایی به خوزستان، کسب دانش و روش‌های افزایش بهره‌وری و ارتقای راندمان تولید نیشکر در این کشور است.

فرسودگی؛ چالش جدی در مسیر تولید شکر

در این سفر، مدیران و متخصصان نیشکر کوبایی علاوه بر بازدید از مراحل برداشت نیشکر و تولید شکر، از فرآیند تولید الکل طبی، خمیرمایه و یخ خشک در شرکت توسعه نیشکر خوزستان نیز دیدن کردند. این سه محصول، از صنایع جانبی شرکت توسعه نیشکر است که از پسماند (باگاس و مُلاس) نیشکر تولید می‌شوند.

در این بازدید، یخ خشک محصولی بود که فرانسیسکو لیئو از آن به‌عنوان یک دستاورد محیط‌زیستی یاد کرد و گفت که دیدن اینکه ایران در صنعت نیشکر به جایی رسیده که محصولات متنوّعی در راستای حفظ محیط‌زیست تولید می‌کند، شگفت‌انگیز است.
تا همین چند وقت پیش، دانشِ تولید یخ خشک، در دست آمریکا و آلمان بود؛ اما چند سالی است که فناوری آن در خوزستان بومی شده و حالا هم در قلب پایتخت نیشکر ایران، به دست متخصصان داخلی، تولید و روانه بازار مصرف می‌شود و در صنایع غذایی و دارویی کاربرد فراوانی دارد.

کشور کوبا هم به فناوری تولید خمیرمایه، الکل طبی و یخ خشک مجهز است. با این حال، فرسودگی و قدمت بالای کارخانه‌های این کشور، چالشی جدی در مسیر تولید این محصولات ایجاد کرده است. مدیرعامل نیشکر کوبا، با اشاره به عمر بیش از ۷۰ ساله کارخانه‌های تولید الکل طبی، خمیرمایه و یخ خشک در این کشور، بر ضرورت بروزرسانی آنها تأکید کرد. این کشور در حال حاضر با ۱۱ کارخانه الکل‌سازی، روزانه ۱۵ هزار لیتر الکل تولید می‌کند. بخش عمده این محصول صادر شده و بخشی دیگر نیز در صنایع دارویی و بهداشتی مصرف می‌شود.

خولیو آندرس گارسیا، رئیس گروه شکر «آزکوبا» (شرکت دولتی ناظر بر تولید و تجارت شکر در کوبا)، نیز در این سفر در گفتگو با خبرنگار کاوش اخبار، به تحلیل روند افول صنعت نیشکر در کوبا پرداخت. وی فرسودگی ماشین‌آلات کشاورزی و صنعتی، قطعی مکرّر برق، کمبود ارز، گرانی سوخت و نایاب شدن نهاده‌های کشاورزی مانند کودها و علف‌کش‌ها را از دیگر عوامل کاهش راندمان نیشکر در کوبا برشمرد.

طعم شیرین نیشکر ایران، علی‌رغم تحریم‌ها

ایران علی‌رغم تحریم‌ها، در زمینه کشت نیشکر به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است. تأمین نهاده‌های کشاورزی، به‌روزرسانی به‌موقع کارخانه‌ها و راه‌اندازی کارخانه‌های نهاده‌های کشاورزی، از جمله اقداماتی هستند که ایران برای غلبه بر چالش‌های ناشی از تحریم‌ها در کارخانه‌های تولید شکر انجام داده است. این اقدامات سبب شده تا ایران در تولید شکر، رتبه‌ای بالاتر از کوبا را کسب کند.

این کشور با وجود آنکه ۵۰ درصد کمتر از کوبا اراضی زیر کشت نیشکر دارد اما به دلیل بهره‌وری بالا، بر اساس رتبه‌بندی جهانی فائو، در رتبه بیست و یکم تولید شکر، یک پله بالاتر از کوبا قرار گرفته است. ایران در حدود ۱۰۰ هزار هکتار اراضی زیر کشت نیشکر در خوزستان دارد و از این میزان، سالانه ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار تُن شکر تولید می‌کند.

چالش‌ها و فرصت‌های صنعت نیشکر در ایران

صنعت نیشکر ایران در سال‌های گذشته با چالش‌های متعددی از جمله خشکسالی، سیلاب و کمبود نقدینگی روبرو بوده است. این چالش‌ها، تولید شکر را به پایین‌ترین حد خود رسانده بود. با این وجود، شرکت توسعه نیشکر خوزستان با اتکا به دانش و توان داخلی شرکت‌های دانش‌بنیان، توانست از این بحران‌ها عبور کند و به فراتر از ظرفیت اسمی تولید دست یابد.

عبدعلی ناصری، مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر خوزستان، در گفتگویی با خبرنگارش کاوش اخبار با اشاره به این موضوع، گفت: «با وجود خشکسالی‌های چند سال اخیر، با اتکا به تمهیدات اندیشیده شده، توانستیم به افزایش ۵۰ درصدی تولید شکر نسبت به سال گذشته (۱۴۰۱) دست یابیم و به سودآوری مناسبی در تولید شکر و سایر محصولات جانبی برسیم.» ناصری، تلفیق تجارت و تولید، ایجاد صنایع پایین‌دستی نیشکر، افزایش ظرفیت تولید محصولات جانبی، تکیه‌بر توان داخلی و تولید داخلی قطعات موردنیاز صنعت نیشکر را از جمله این تمهیدات برشمرد.

نیشکر ایران در خطر کوبایی شدن؟

با وجود شکوفایی صنعت نیشکر ایران در چند سال اخیر، اما بحران آب به عنوان یک خطر جدی برای این صنعت مطرح شده است. کارشناسان حوزه آب هشدار می‌دهند که اگر اقدامات مناسبی انجام نشود، ایران با خطر «کوبایی شدن مزارع نیشکر» و کاهش شدید تولید روبرو خواهد شد.

دکتر مهدی قمشی، عضو هیئت علمی گروه آب دانشگاه شهید چمران اهواز، یکی از متخصصانی است که به طور جدی به این موضوع پرداخته است. وی در گفتگو با خبرنگار کاوش اخبار، گفت که ارتقای راندمان آبیاری در حوزه کشاورزی، به‌ویژه در شرکت‌های نیشکری، راهکاری کلیدی برای مقابله با بحران آب و حفظ این صنعت است. لذا، اتخاذ راهکارهای مناسب برای مدیریت منابع آب، امری ضروری است.

در این راستا، شرکت توسعه نیشکر با اتخاذ رویکردی پیشگامانه، اقداماتی را برای کاهش مصرف آب در مزارع نیشکر به اجرا درآورده است. ایجاد سامانه آبیاری قطره‌ای زیرسطحی و تولید واریته‌های نیشکر سازگار با اقلیم خوزستان از مهم‌ترین این اقدامات است. به گفته مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر، اجرای این اقدامات تاکنون منجر به کاهش مصرف آب در مزارع نیشکر تا ۵۰ درصد شده است. این امر علاوه بر حفظ منابع آب، بهره‌وری را نیز افزایش داده است.

این تمهیدات و روش‌های شرکت توسعه نیشکر ایران برای سوددهی، افزایش بهره‌وری و مدیریت مصرف آب، موردتوجه هیئت کوبایی قرار گرفته است. در این سفر، متخصصان ایرانی و کوبایی در زمینه‌های مختلف کاشت، داشت، برداشت، فراوری نیشکر و تولید محصولات جانبی به گفتگو پرداختند.

مدیران شرکت توسعه نیشکر خوزستان در این بازدیدها، ضمن تشریح فعالیت‌ها و محصولات تولیدی، از آمادگی این شرکت برای اشتراک دستاوردها و انتقال دانش فنی به کشور کوبا خبر دادند.
شراکتی نزدیک از فاصله‌ای دور

ایران و کوبا، با سابقه دیرینه در روابط دوستانه، همواره در زمینه‌های مختلفی از جمله صنایع سبک، بیوفناوری، حمل‌ونقل ریلی و محصولات فناوری سطح بالا همکاری‌های مشترک داشته‌اند. با توجه به پیشرفت‌های چشمگیر صنعت نیشکر در ایران، این حوزه می‌تواند فرصتی جدید برای تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور باشد. تبادل دانش و تجربیات، تجارت شکر، کشت فراسرزمینی نیشکر، کمک به ارتقا و راه‌اندازی کارخانه‌های شکر کوبا و… از جمله پیامدهای این همکاری مشترک می‌تواند باشد.
ایران با سابقه طولانی در کشت نیشکر و بهره‌مندی از متخصصان مجرب و دانش فنی روزآمد، می‌تواند به عنوان شریکی قابل اعتماد در این زمینه برای کوبا ایفای نقش کند. در عین حال، فراز و فرودهای صنعت نیشکر در کوبا و علل آن، درس‌های مهمی برای صنعت نیشکر ایران دارد که باید به آن‌ها توجه شود.