وقتی آرامش دردسرساز می‌شود؛ روی تاریک تمرین‌های مدیتیشن و ذهن‌آگاهی

۱۱:۰۰ – ۱۵ خرداد ۱۴۰۴

عصر کشاورزی – در حالی که مدیتیشن و ذهن‌آگاهی به عنوان راه‌حل‌هایی آرامش‌بخش برای کاهش استرس و ارتقای سلامت روان معرفی می‌شوند، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این تمرین‌ها می‌توانند عوارضی پنهان و نادیده‌ گرفته‌ شده به همراه داشته باشند.

ذهن‌آگاهی و مراقبه، که اغلب به‌عنوان روش‌هایی ساده و رایگان برای مقابله با استرس و مشکلات روانی معرفی می‌شوند، ممکن است آن‌چنان که تبلیغ می‌شوند بی‌خطر نباشند. این تمرینات که ریشه در سنت‌های بودایی دارند، با تمرکز بر آگاهی لحظه‌ای از افکار، احساسات و حواس به منظور حضور ذهن در زمان حال انجام می‌شوند و امروزه در قالب برنامه‌های تلفن همراه، دوره‌های آموزشی و حتی مداخلات بالینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما مطالعات اخیر نشان می‌دهد که این تکنیک‌ها می‌توانند با عوارض جانبی جدی همراه باشند؛ از جمله اضطراب، افسردگی، حالات روان‌پریشانه، و تجارب تجزیه‌ای یا دوری از واقعیت.

شواهد اولیه مربوط به اثرات منفی مراقبه به بیش از ۱۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. متنی تحت عنوان «نوشته‌های مراقبه دارماتراتا» که توسط جامعه‌ای بودایی در هند نگاشته شده، به وجود علائمی مانند افسردگی، اضطراب، و حتی تجربیاتی چون روان‌پریشی و تجزیه هویت در پی مراقبه اشاره می‌کند. این سند تاریخی نخستین هشداری بود درباره اینکه تمرینات مراقبه‌ای لزوماً همیشه آرامش‌بخش یا ایمن نیستند. مطالعات علمی مدرن نیز این موضوع را تأیید کرده‌اند. در یک مطالعه در سال ۲۰۲۲ که با نمونه‌ای ۹۵۳ نفری در ایالات متحده انجام شد، بیش از ۱۰ درصد شرکت‌کنندگان که به‌طور منظم مراقبه انجام می‌دادند، گزارش کردند که تجربه‌های منفی ناشی از آن، تأثیر قابل‌توجهی بر زندگی روزمره‌شان داشته و این اثرات دست‌کم به مدت یک ماه ادامه یافته‌اند.

بررسی جامعی از ۴۰ سال پژوهش که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد نیز نشان داد که شایع‌ترین عوارض جانبی مراقبه شامل اضطراب، افسردگی، نشانه‌های روان‌پریشانه، تجربه‌های تجزیه‌ای (مانند احساس غیرواقعی بودن جهان اطراف)، و حتی ترس و وحشت شدید است. نکته قابل‌توجه آنکه این علائم نه‌تنها در افرادی با سابقه مشکلات روانی بلکه در افرادی با سلامت روانی پیشین نیز مشاهده شده است. غرب نیز از مدت‌ها پیش با این موضوع آشنا بوده است. آرنولد لازاروس، یکی از چهره‌های مهم در حوزه روان‌شناسی رفتاری-شناختی، در سال ۱۹۷۶ هشدار داده بود که مراقبه اگر بدون نظارت مناسب انجام شود، می‌تواند منجر به بروز مشکلات جدی روان‌پزشکی مانند افسردگی، آشفتگی و حتی فروپاشی روانی شود.

در دهه‌های اخیر، تمرینات ذهن‌آگاهی به صنعتی میلیارد دلاری تبدیل شده‌اند. رونالد پرسر، استاد دانشگاه و راهب بودایی، این جریان را «معنویت سرمایه‌دارانه» نامید؛ معنویتی که بیشتر در خدمت بازار و مصرف است تا تعالی فردی یا معنای واقعی ذهن‌آگاهی. حتی شخصیتی مانند جان کابات زین، که از بنیان‌گذاران جریان ذهن‌آگاهی مدرن محسوب می‌شود، در مصاحبه‌ای با روزنامه گاردین در سال ۲۰۱۷ اذعان کرد که «۹۰ درصد تحقیقات درباره تأثیرات مثبت ذهن‌آگاهی، از کیفیت علمی پایینی برخوردارند». با این حال، وی در مقدمه‌ای که بر گزارش پارلمانی بریتانیا درباره ذهن‌آگاهی در سال ۲۰۱۵ نوشته، از قدرت تحول‌آفرین این تمرینات در سطح فردی، اجتماعی و حتی جهانی دفاع کرده و آن را ابزاری برای دگرگونی نوع بشر معرفی می‌کند.

رسانه‌ها نیز در پرداختن به این موضوع، بیشتر روی فواید ذهن‌آگاهی تمرکز کرده‌اند و کمتر به آثار منفی آن پرداخته‌اند.  با توجه به این شواهد، این سؤال مطرح می‌شود که آیا از نظر اخلاقی صحیح است که برنامه‌های ذهن‌آگاهی و مراقبه بدون ذکر عوارض جانبی آن‌ها آموزش داده شده یا تجاری‌سازی شوند؟ پاسخ روشن است: خیر. متأسفانه بسیاری از مربیان مراقبه و ذهن‌آگاهی یا از وجود این عوارض آگاه نیستند، یا آن‌ها را باور ندارند. گزارش‌های متعددی وجود دارد که در آن افرادی که دچار عوارض منفی شده‌اند، از سوی مربیان با این پاسخ مواجه شده‌اند که «به تمرین ادامه بده، درست می‌شود».

در حال حاضر، تحقیقات درباره روش‌های ایمن‌تر تمرین مراقبه در مراحل اولیه خود قرار دارد و هنوز دستورالعمل‌های مشخصی برای جلوگیری از آسیب در دسترس نیست. از سوی دیگر، به‌دلیل ماهیت پیچیده وضعیت‌های ذهنی که در حین مراقبه تجربه می‌شود، روان‌شناسی معاصر نیز ابزار نظری لازم برای درک این پدیده‌ها را ندارد. با این حال، منابعی برای آگاهی‌بخشی وجود دارد؛ از جمله وب‌سایت‌هایی که توسط افرادی با تجربه‌های منفی تأسیس شده‌اند یا کتاب‌های دانشگاهی که بخش‌هایی را به این موضوع اختصاص داده‌اند. 

در نهایت، اگر قرار است مراقبه و ذهن‌آگاهی همچنان به‌عنوان ابزارهای سلامت روان مورد استفاده قرار گیرند، لازم است که اطلاعاتی شفاف، دقیق و کامل درباره همه جوانب آن در اختیار عموم قرار گیرد. تنها در این صورت می‌توان اطمینان یافت که این روش‌ها به‌درستی و با ایمنی کافی به کار گرفته می‌شوند.

منبع: فرارو