۹۰ سال با فرهنگستان زبان و ادب فارسی

۰۹:۵۶ – ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴

عصر کشاورزی – ۲۹ اردیبهشت سالروز تاسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود. فرهنگستان ایران در سال ۱۳۱۴ به همت محمد علی فروغی و به دستور رضا شاه تشکیل شد.

وظیفه اصلی فرهنگستان را می‌توان ساخت و جایگزینی واژه‌های فارسی با کلمات بیگانه دانست. فرهنگستان زبان فارسی از زمان تاسیس تا اکنون، به تبع تحولات سیاسی، سه دوره تاریخی را پشت سر گذاشته است.

پهلوی اول: تاسیس فرهنگستان ایران
برای بررسی تاریخچه فرهنگستان زبان و ادب فارسی باید به ۹۰ سال قبل و دوران مدرن‌سازی ایران در زمان پهلوی اول برگردیم. تا سال ۱۳۰۳ انجمن یا گروهی برای حفظ زبان فارسی به معنای امروزی در ایران وجود نداشت. تنها انجمن‌های ادبی دوره قاجار اقداماتی را برای حفظ زبان فارسی انجام دادند. 

در سال ۱۳۰۳ و در سال‌های اولیه حکومت رضا شاه پهلوی، اولین تلاش‌ها برای حفظ زبان فارسی آغاز شد. انجمنی با همکاری وزارت جنگ و معارف تشکیل شد تا کلمات و اصطلاحاتی را برای نامگذاری رسته‌ها و ادوات نظامی بسازند. 

بعد از تشکیل این انجمن و گذشت زمان کوتاهی، محمد علی فروغی و گروهی دیگر از روشنفکران به این موضوع پی بردند که فقدان افراد آشنا به تاریخچه و پیشینه زبان فارسی در این انجمن باعث به وجود آمدن کلماتی نادرست شده است. فروغی و همراهانش به این نتیجه رسیدند، در روزگاری که غرب و فرهنگ غربی از هر سو به کشور هجوم آورده و الفاظ عربی بیش از حد در گوشه و کنار شنیده می‌شود، تشکیل انجمنی از دانشمندان زبان فارسی راهی است که باید برای حفظ آن طی کرد. 

تشکیل انجمن به وسیله محمد علی فروغی، زمینه تاسیس فرهنگستان زبان فارسی را به وجود آورد، البته تا زمان پهلوی دوم همچنان فرهنگستان زبان فارسی وجود نداشت. در سال ۱۳۱۴ با پیشنهاد فروغی، رضا شاه دستور تاسیس فرهنگستان ایران را داد. همچنین فروغی خود به ریاست این فرهنگستان منصوب شد. او در سخنرانی تاسیس فرهنگستان گفته: «نباید فرهنگستان ایران، را یک کارخانه لغت‌سازی برای پاک کردن الفاظ عربی و غربی دانست، بلکه مقصود از فرهنگستان، پیدا کردن راه اصلاح زبان و ادبیات ایرانی است.» 

در بدو تاسیس فرهنگستان ایران، استادان فرهنگ و هنر ایران زمین، چون بهار، دهخدا، ابوالحسن فروغی و بدیع الزمان فروزانفر به عضویت در آن درآمدند و در سال‌های بعد افرادی مانند علی اکبر سیاسی، ابوالقاسم غنی و محمود حسابی به اعضای آن اضافه شدند.

فرهنگستان، سال‌ها وظیفه ساخت واژه‌ها برای علوم مختلف را به عهده داشت، اما با خانه نشینی فروغی، پویایی خود را از دست داد، به همین دلیل به دستور رضاشاه در ۷ اردبیهشت ۱۳۱۷ منحل شد. صدیق اعلم یکی از اعضای فرهنگستان درباره این انحلال در کتاب خاطرات خود نوشته بود: «رضا شاه به دلیل رکود فعالیت‌های فرهنگستان، از اقدامات راضی نبود، به همین دلیل دستور انحلال آن را صادر کرد و بعد از یک هفته فرمان داد، فرهنگستان به ریاست وزیر معارف تشکیل شود.» این فرهنگستان تا سال ۱۳۲۰ و سقوط پهلوی اول، بیش از ۲۰۰۰ واژه ساخت، کلماتی همچون بیمار، جنگ، استخوان که پیش از آن مهجور واقع شده بودند. 

پهلوی دوم: فرهنگستان زبان فارسی
سقوط رضا شاه، فرهنگستان را وارد یک دوران طولانی از رکود کرد و در سال ۱۳۳۲ به کار خود پایان داد. ده سال، بعد از تعطیلی فرهنگستان، استاد محمد مقدم، بنیانگذار رشته زبان‌شناسی دانشگاه تهران، درباره نفوذ و هجوم کلمه‌های غربی هشدار می‌دهد و سرانجام در آبان ۱۳۴۹ فرهنگستان زبان فارسی به ریاست «صادق کیا» تشکیل می‌شود. 

علی اشرف صادقی، استاد بازنشسته رشته زبان‌شناسی دانشگاه تهران در یک گفت و گوی ویدیویی در فضای مجازی درباره عملکرد فرهنگستان زبان فارسی در این دوران بیان می‌کند: «در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ نوعی افراط در واژه‌سازی با استفاده از زبان‌های قدیم و باستانی وجود داشت که فقط تعداد کمی از این واژه‌ها رایج شد. رایانه یکی از واژه‌هایی است که در این دوران رایج و در حال حاضر توسط مردم استفاده می‌شود.»

جمهوری اسلامی: فرهنگستان زبان و ادب فارسی
بعد از انقلاب فرهنگستان زبان فارسی، با سایر مراکز تحقیقاتی ادغام می‌شود، و موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی شکل می‌گیرد. اعضای اولیه فرهنگستان زبان و ادب فارسی عبارت بودند: از احمد آرام، بهاء الدین خرمشاهی، سیمین دانشور، غلامحسین یوسفی و دیگران.

علی اشرف صادقی درباره عملکرد فرهنگستان در این دوران بیان می‌کند: «بعد از انقلاب، فرهنگستان زبان و ادب فارسی تلاش کرد تا از افراط و تفریط در واژه‌سازی بپرهیزد.»

در عین حال در سال‌های اخیر، انتقاداتی به عملکرد فرهنگستان شده است.علیرضا بدیع، یکی از شاعران کشور، در برنامه برمودای کامران نجف زاده از اقدامات فرهنگستان انتقاد کرده و گفته: «فرهنگستان با نسل Z در ایران بیگانه است و نتوانسته واژه‌های مناسب با شرایط جامعه انتخاب کند.»

نکته ها: در حال حاضر حداد عادل ریاست فرهنگستان را به عهده دارد. در تهیه واژه نامه بسامدی داستان رستم و سهراب توسط فرهنگستان، استفاده از کامپیوتر در ایران آزمایش شد. کلمه «فرسته» آخرین واژه‌ای است که توسط فرهنگستان ساخته شده و جایگزین کلمه «پست گذاشتن» در فضای مجازی شده است.

منبع: فرارو